Chào bạn, khi bạn bước vào một phòng trưng bày nghệ thuật hay một viện bảo tàng lớn, chắc hẳn bạn sẽ không khỏi choáng ngợp trước những bức tranh lộng lẫy, màu sắc sâu lắng và sống động đến lạ thường đúng không? Rất có thể, đó chính là những bức tranh sơn dầu nghệ thuật đấy! Sơn dầu từ lâu đã được mệnh danh là “ông hoàng” của các chất liệu hội họa, không chỉ bởi vẻ đẹp bền vững theo thời gian mà còn bởi khả năng biểu đạt đa dạng mà nó mang lại. Hôm nay, chúng mình sẽ cùng nhau khám phá sâu hơn về chất liệu đặc biệt này nhé, từ lịch sử ra đời đến những kỹ thuật làm nên kiệt tác và cách để bạn có thể cảm nhận một bức tranh sơn dầu thật trọn vẹn.
Tranh sơn dầu nghệ thuật là gì?
Bạn có thể hình dung đơn giản thế này: Tranh sơn dầu nghệ thuật là loại hình hội họa sử dụng chất liệu sơn dầu (được tạo ra từ các hạt màu nghiền mịn pha với dầu khô như dầu lanh, dầu óc chó…). Sơn dầu được vẽ lên bề mặt nền (thường là vải toan, gỗ, hoặc giấy đã được xử lý) bằng cọ vẽ, bay vẽ hoặc các dụng cụ khác.
Điểm đặc biệt của sơn dầu là nó khô chậm, cho phép họa sĩ có nhiều thời gian để pha trộn màu sắc trực tiếp trên tranh, chồng lớp, hoặc tạo hiệu ứng chuyển màu mềm mại. Khi khô, lớp sơn sẽ trở nên bền vững, có độ bóng nhất định và màu sắc sâu lắng, trường tồn theo thời gian.
Lịch sử ra đời và phát triển của tranh sơn dầu: Từ thời sơ khai đến đỉnh cao Phục Hưng
Mặc dù các tài liệu khảo cổ cho thấy đã có dấu hiệu sử dụng chất liệu tương tự sơn dầu từ thời cổ đại ở Afghanistan, nhưng sơn dầu thực sự trở nên phổ biến và phát triển rực rỡ ở châu Âu vào thời kỳ Phục Hưng.
Giai đoạn sơ khai: Từ tranh Tempera đến những thử nghiệm đầu tiên
Trước khi sơn dầu trở thành chất liệu chính, các họa sĩ thường sử dụng tranh Tempera (màu pha với lòng đỏ trứng) hoặc fresco (vẽ trên vữa ướt). Các chất liệu này khô rất nhanh, khiến họa sĩ khó có thể pha trộn màu sắc mượt mà hoặc tạo ra độ chuyển sắc tinh tế.
Vào khoảng thế kỷ 14-15, các họa sĩ ở Bắc Âu bắt đầu thử nghiệm với việc pha màu với dầu khô. Việc này giúp họ có thể kiểm soát màu sắc tốt hơn, tạo ra những chi tiết tỉ mỉ và độ bóng đẹp mắt mà trước đây chưa từng có.
Jan van Eyck (Thế kỷ 15): Người đặt nền móng vĩ đại
Jan van Eyck (khoảng 1390-1441), một họa sĩ người Flemish (vùng Flanders, Bỉ ngày nay), thường được cho là người đã hoàn thiện kỹ thuật sơn dầu và đưa nó lên một tầm cao mới. Ông đã khám phá ra cách sử dụng nhiều lớp sơn dầu mỏng (glazing) để tạo ra độ trong suốt, chiều sâu và hiệu ứng ánh sáng rực rỡ cho tranh.
- Đặc điểm tác phẩm của Van Eyck: Những bức tranh của ông nổi tiếng với sự chi tiết tỉ mỉ đến kinh ngạc, màu sắc sống động và khả năng thể hiện kết cấu vật liệu một cách chân thực. Bạn có thể thấy rõ điều này trong tác phẩm “Đám cưới Arnolfini” (Arnolfini Portrait) với từng nếp áo, từng sợi tóc, hay ánh sáng lấp lánh trên gương đều được vẽ vô cùng sinh động.
Chính nhờ những đột phá của Jan van Eyck, sơn dầu đã nhanh chóng lan rộng khắp châu Âu và trở thành chất liệu được ưa chuộng nhất.
Thời kỳ Phục Hưng Ý (Thế kỷ 15 – 16): Đỉnh cao của sơn dầu
Khi sơn dầu du nhập vào Ý, các danh họa Phục Hưng đã nhanh chóng nắm bắt và phát triển nó lên một tầm cao mới.
- Leonardo da Vinci (1452-1519): Ông đã sử dụng kỹ thuật sơn dầu để tạo ra những hiệu ứng chuyển màu mềm mại, mờ ảo (kỹ thuật Sfumato) như trong bức Mona Lisa. Kỹ thuật này giúp các nhân vật trong tranh của ông có vẻ sống động và bí ẩn hơn bao giờ hết.
- Titian (khoảng 1488-1576): Là một trong những họa sĩ vĩ đại nhất của trường phái Venice, Titian nổi tiếng với cách sử dụng màu sắc táo bạo, những nét cọ phóng khoáng và khả năng tạo ra các hiệu ứng ánh sáng kịch tính bằng sơn dầu. Ông đã mở ra một kỷ nguyên mới cho việc sử dụng màu sắc trong hội họa.
- Raphael (1483-1520): Mặc dù ông cũng dùng Tempera và Fresco, nhưng các tác phẩm sơn dầu của Raphael vẫn thể hiện sự cân bằng, hài hòa và vẻ đẹp lý tưởng, với màu sắc tươi sáng và bố cục hoàn hảo.
Mình cứ hình dung các họa sĩ Phục Hưng tỉ mẩn pha màu, chồng từng lớp sơn mỏng lên nhau để tạo ra những hiệu ứng mà sau này chúng ta nhìn vào vẫn thấy choáng ngợp. Thật là một quá trình kỳ công!
Thời kỳ Baroque (Thế kỷ 17): Kịch tính và cảm xúc
Sơn dầu tiếp tục phát triển mạnh mẽ trong thời kỳ Baroque, với các họa sĩ sử dụng nó để tạo ra những tác phẩm đầy kịch tính, cảm xúc mạnh mẽ và tương phản ánh sáng tối ấn tượng.
- Rembrandt van Rijn (1606-1669): Họa sĩ người Hà Lan là bậc thầy của ánh sáng và bóng tối (Chiaroscuro). Ông sử dụng sơn dầu để tạo ra các lớp sơn dày, mỏng khác nhau, làm nổi bật cảm xúc và chiều sâu tâm lý của nhân vật trong các bức chân dung tự họa và tranh lịch sử.
- Caravaggio (1571-1610): Họa sĩ người Ý nổi tiếng với kỹ thuật “Tenebrism” (sử dụng bóng tối sâu và ánh sáng mạnh) để tạo ra hiệu ứng kịch tính cho các cảnh trong tranh, mang lại cảm giác chân thực và sống động.
Thời kỳ Ấn Tượng và Hậu Ấn Tượng (Thế kỷ 19): Phá vỡ quy tắc
Đến thế kỷ 19, với sự ra đời của ống tuýp màu (giúp họa sĩ mang sơn ra ngoài trời), sơn dầu lại có một bước phát triển mới.
- Claude Monet (1840-1926): Là một trong những họa sĩ tiên phong của trường phái Ấn Tượng, Monet sử dụng sơn dầu để ghi lại khoảnh khắc ánh sáng và màu sắc thay đổi. Ông thường vẽ các đối tượng dưới nhiều điều kiện ánh sáng khác nhau, tạo ra những bức tranh rực rỡ và đầy cảm xúc.
- Vincent van Gogh (1853-1890): Họa sĩ Hậu Ấn Tượng nổi tiếng với những nét cọ dày, đầy năng lượng và màu sắc rực rỡ. Sơn dầu là chất liệu lý tưởng để ông thể hiện cảm xúc mãnh liệt và tâm trạng của mình trong các tác phẩm như “Đêm đầy sao” hay “Hoa hướng dương”.
- Pierre-Auguste Renoir (1841-1919): Nổi tiếng với những bức tranh khắc họa vẻ đẹp con người, cuộc sống đời thường với màu sắc tươi sáng và nét cọ nhẹ nhàng, sống động.
Mình cứ thích cái cách các họa sĩ Ấn Tượng dùng sơn dầu để “bắt” lấy ánh sáng. Cứ như là họ đang vẽ không khí vậy đó!
Thế kỷ 20 và đương đại: Đa dạng và phá cách
Sơn dầu vẫn giữ vững vị thế quan trọng trong hội họa hiện đại và đương đại, nhưng được các nghệ sĩ sử dụng theo nhiều cách mới mẻ, phá cách hơn:
- Pablo Picasso (1881-1973): Dù nổi tiếng với trường phái Lập Thể, ông vẫn sử dụng sơn dầu để tạo ra những tác phẩm đầy quyền năng, biến đổi hình dạng và góc nhìn của sự vật.
- Jackson Pollock (1912-1956): Là người tiên phong của trường phái Biểu hiện Trừu tượng, Pollock đã sử dụng sơn dầu theo một cách hoàn toàn mới: nhỏ giọt và vẩy sơn trực tiếp lên toan, tạo ra những tác phẩm đầy năng lượng và ngẫu hứng.
- Các họa sĩ đương đại: Ngày nay, sơn dầu vẫn là chất liệu được yêu thích, nhưng các nghệ sĩ kết hợp nó với nhiều kỹ thuật và chất liệu khác, hoặc sử dụng nó để thể hiện những ý tưởng phức tạp, đa chiều.
Ưu điểm nổi bật của tranh sơn dầu nghệ thuật
Không phải ngẫu nhiên mà sơn dầu lại được các họa sĩ và giới mộ điệu yêu thích đến vậy. Nó có những ưu điểm vượt trội:
- Màu sắc sâu, bền và sống động: Sơn dầu có độ che phủ cao, màu sắc lên rất thật, có chiều sâu và đặc biệt là bền vững theo thời gian, ít bị phai màu hay biến chất. Nhiều kiệt tác từ hàng trăm năm trước vẫn giữ được vẻ đẹp nguyên bản.
- Khả năng pha trộn và chuyển màu mượt mà: Thời gian khô chậm cho phép họa sĩ có thể pha trộn các màu sắc trực tiếp trên tranh, tạo ra những dải màu chuyển tiếp mềm mại, tinh tế mà các chất liệu khác khó có được.
- Tạo hiệu ứng kết cấu đa dạng: Họa sĩ có thể vẽ lớp mỏng (glazing) để tạo độ trong suốt, hoặc vẽ lớp dày (impasto) để tạo bề mặt nổi, gồ ghề, mang lại cảm giác mạnh mẽ và sống động cho tranh.
- Linh hoạt trong kỹ thuật: Sơn dầu có thể được vẽ bằng cọ, bay vẽ, khăn, hoặc thậm chí bằng tay. Điều này mang lại sự tự do tối đa cho họa sĩ trong việc biểu đạt.
- Khả năng sửa chữa và điều chỉnh: Do khô chậm, họa sĩ có thể dễ dàng sửa chữa, chỉnh sửa các chi tiết hoặc thậm chí là thay đổi toàn bộ bố cục trong khi sơn còn ướt.
- Độ bóng và chiều sâu: Khi khô, lớp sơn dầu thường có độ bóng nhất định, tạo cảm giác về chiều sâu và sự sang trọng cho tác phẩm.
Mình thấy, tranh sơn dầu giống như một loại rượu vang vậy, càng để lâu càng thêm giá trị và sự tinh tế.
Cách thưởng thức một bức tranh sơn dầu nghệ thuật
Để cảm nhận một bức tranh sơn dầu thật trọn vẹn, bạn có thể thử những cách sau:
- Quan sát tổng thể và đi sâu vào chi tiết: Đầu tiên, hãy lùi lại một chút để cảm nhận toàn bộ bố cục, màu sắc và cảm xúc của bức tranh. Sau đó, hãy tiến lại gần để quan sát từng nét cọ, từng lớp màu, và cách họa sĩ xử lý chi tiết.
- Chú ý đến ánh sáng và bóng tối: Hãy xem họa sĩ sử dụng ánh sáng và bóng tối như thế nào để tạo ra khối, chiều sâu và điểm nhấn cho tác phẩm. Ánh sáng có thể làm nổi bật một chi tiết, hoặc tạo ra một bầu không khí bí ẩn.
- Cảm nhận kết cấu bề mặt: Nếu được, hãy thử nhìn nghiêng bức tranh để thấy được độ dày mỏng của lớp sơn, những vệt cọ hay bay vẽ. Điều này giúp bạn cảm nhận được “dấu ấn” của họa sĩ.
- Tìm hiểu về câu chuyện và ý nghĩa: Nếu có thể, hãy đọc thông tin về tác phẩm, về họa sĩ và bối cảnh ra đời của bức tranh. Điều này sẽ giúp bạn hiểu sâu hơn về thông điệp mà tác phẩm muốn truyền tải.
- Để cảm xúc dẫn lối: Đừng ngại để bức tranh tác động đến cảm xúc của bạn. Vui, buồn, tò mò, hay trầm tư, mọi cảm xúc đều là một phần của trải nghiệm nghệ thuật.
Tranh sơn dầu nghệ thuật không chỉ là những bức tranh đẹp mắt mà còn là di sản văn hóa quý giá của nhân loại. Từ những kiệt tác cổ điển đến những tác phẩm đương đại, sơn dầu vẫn luôn là chất liệu truyền cảm hứng cho biết bao thế hệ nghệ sĩ và mang đến những trải nghiệm thị giác sâu sắc cho người xem. Hy vọng bài viết này đã giúp bạn có một cái nhìn toàn diện và yêu mến hơn về tranh sơn dầu nghệ thuật nhé!
