Chào bạn, khi nhắc đến những tác phẩm nghệ thuật mang đậm dấu ấn Việt Nam, với vẻ đẹp lấp lánh, màu sắc sâu lắng và độ bền vượt thời gian, bạn có nghĩ ngay đến nghệ thuật sơn mài Việt Nam không? Sơn mài không chỉ là một chất liệu hội họa mà còn là niềm tự hào của nền mỹ thuật nước mình, là sự kết tinh của sự tinh xảo, kiên nhẫn và sáng tạo. Hôm nay, chúng mình sẽ cùng nhau khám phá hành trình của sơn mài Việt Nam, từ những đồ vật gia dụng bình dị đến những kiệt tác nghệ thuật được cả thế giới ngưỡng mộ nhé!
Nghệ thuật sơn mài Việt Nam là gì?
Bạn có thể hình dung đơn giản thế này: Nghệ thuật sơn mài Việt Nam là một loại hình nghệ thuật sử dụng nhựa cây sơn (còn gọi là sơn ta) làm chất kết dính và tạo màu, được vẽ hoặc trang trí trên nhiều chất liệu khác nhau như gỗ, tre, gốm, kim loại, hoặc giấy. Sau khi vẽ, tác phẩm phải trải qua một quy trình chế tác và mài dũa công phu để tạo ra bề mặt nhẵn bóng, màu sắc rực rỡ và độ bền cao.
Khác với các loại sơn thông thường, sơn ta có tính chất đặc biệt: nó chỉ khô trong môi trường ẩm và kín. Điều này đòi hỏi người nghệ nhân phải làm việc trong điều kiện xưởng kín, có độ ẩm cao, và quy trình làm sơn mài thường rất nhiều công đoạn, đòi hỏi sự kiên nhẫn và tỉ mỉ đến từng chi tiết. Chính vì sự độc đáo và phức tạp này mà sơn mài Việt Nam có một sức hút rất riêng.
Nguồn gốc và lịch sử phát triển của sơn mài Việt Nam
Sơn mài không phải là một chất liệu mới mẻ. Nguồn gốc của nó đã có từ rất lâu đời, gắn liền với lịch sử ngàn năm của dân tộc.
Giai đoạn sơ khai: Từ ứng dụng trong đời sống đến vật dụng thờ cúng
- Nguồn gốc cổ xưa: Cây sơn ta (Rhus succedanea) là loài cây bản địa ở một số nước châu Á, trong đó có Việt Nam. Người Việt đã biết khai thác và sử dụng nhựa cây sơn từ rất sớm. Bằng chứng khảo cổ cho thấy, các vật dụng có phủ sơn ta đã xuất hiện từ thời kỳ đồ đá mới và đồ đồng (văn hóa Phùng Nguyên, Sa Huỳnh, Đông Sơn).
- Ứng dụng trong đời sống: Ban đầu, sơn ta được dùng chủ yếu để bảo vệ đồ vật khỏi mối mọt, ẩm mốc và tăng độ bền cho các vật dụng hàng ngày như thuyền bè, đồ dùng gia đình, hay các vật phẩm thờ cúng.
- Giai đoạn phát triển thủ công: Trong các triều đại phong kiến, nghề sơn mài phát triển thành các làng nghề truyền thống, tập trung sản xuất các vật dụng trang trí cung đình, đồ thờ tự, hoành phi, câu đối, đồ dùng sinh hoạt cao cấp cho giới quý tộc. Lúc này, sơn mài đã không chỉ dừng lại ở việc bảo vệ mà đã bắt đầu mang tính thẩm mỹ cao hơn.
Bạn có thể hình dung những chiếc trống đồng, những vật dụng bằng gỗ quý được phủ một lớp sơn đen bóng loáng, vừa bền đẹp lại vừa mang ý nghĩa tâm linh của người Việt cổ đại. Đó chính là những bước đi đầu tiên của sơn mài đấy!
Bước ngoặt thế kỷ 20: Từ đồ thủ công mỹ nghệ lên tầm cao hội họa
Sự phát triển mạnh mẽ nhất của nghệ thuật sơn mài Việt Nam diễn ra vào đầu thế kỷ 20, đặc biệt là với sự ra đời của Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương.
- Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương (1925): Đây là một dấu mốc lịch sử quan trọng. Các giáo sư người Pháp tại trường đã nhận thấy tiềm năng to lớn của chất liệu sơn ta truyền thống và khuyến khích các họa sĩ Việt Nam nghiên cứu, thử nghiệm để biến nó thành một chất liệu hội họa đích thực.
- Sự “cách tân” của sơn mài: Trước đó, sơn mài chỉ có các màu cơ bản như đen, đỏ, cánh gián và vàng. Các họa sĩ thế hệ đầu của trường Mỹ thuật Đông Dương như Nguyễn Gia Trí, Trần Văn Cẩn, Phạm Hậu, Hoàng Tích Chù đã tìm tòi, sáng tạo ra kỹ thuật pha chế màu mới, tạo ra bảng màu đa dạng hơn (xanh, trắng, nâu, cam…).
- Kỹ thuật mài: Đây là điểm đột phá quan trọng nhất. Thay vì chỉ vẽ và phủ bóng, các họa sĩ đã phát hiện ra rằng việc phủ nhiều lớp sơn, sau đó mài đi, lại tạo ra những hiệu ứng màu sắc lung linh, huyền ảo, độ chuyển màu tinh tế và chiều sâu mà các chất liệu khác không có được. Kỹ thuật này đã nâng tầm sơn mài từ một chất liệu thủ công mỹ nghệ lên thành một chất liệu hội họa đỉnh cao, cho phép biểu đạt cảm xúc và ý tưởng phức tạp hơn.
- Đề tài và phong cách: Các họa sĩ đã đưa những chủ đề quen thuộc của Việt Nam như phong cảnh làng quê, con người, sinh hoạt đời thường, hay những vẻ đẹp truyền thống vào tranh sơn mài, kết hợp với kỹ thuật và tư duy sáng tạo mới.
Mình thấy, chính nhờ những nỗ lực không ngừng nghỉ của các thế hệ họa sĩ, sơn mài Việt Nam đã có một “cuộc lột xác” ngoạn mục, từ một chất liệu chỉ dùng để làm đồ gia dụng đã trở thành một loại hình nghệ thuật độc đáo, mang tầm vóc quốc tế.
Đặc điểm nổi bật của nghệ thuật sơn mài Việt Nam
Để nhận diện và cảm nhận một tác phẩm sơn mài Việt Nam, bạn có thể chú ý đến những đặc điểm sau:
- Chất liệu độc đáo: Nhựa cây sơn ta: Đây là yếu tố cốt lõi. Nhựa sơn ta có đặc tính đặc biệt: chịu nước, cách điện, bền vững với thời gian, và chỉ khô trong môi trường ẩm. Đặc tính này tạo nên vẻ đẹp bền chắc và khả năng chịu đựng điều kiện thời tiết khắc nghiệt của tranh sơn mài.
- Kỹ thuật chế tác công phu và phức tạp: Một bức tranh sơn mài đẹp đòi hỏi hàng chục, thậm chí hàng trăm lớp sơn và công đoạn.
- Làm nền: Thường là gỗ hoặc ván ép, được xử lý chống cong vênh, mối mọt.
- Bó hom và vóc: Quét nhiều lớp sơn ta lên bề mặt để tạo độ bám và chống thấm.
- Vẽ và phủ sơn: Nghệ sĩ vẽ các lớp màu, sau đó phủ các lớp sơn trong suốt. Mỗi lớp sơn khô lại phải mài phẳng.
- Kỹ thuật cẩn: Kết hợp các vật liệu khác như vỏ trứng (để tạo màu trắng ngà, vàng nhạt), vỏ ốc (xà cừ), vàng, bạc (dát lá) vào trong tranh để tạo độ lấp lánh, sang trọng.
- Mài và đánh bóng: Đây là công đoạn quan trọng nhất, quyết định vẻ đẹp của tác phẩm. Sau khi hoàn tất các lớp sơn và chi tiết, bức tranh sẽ được mài phẳng bằng giấy nhám và nước, rồi đánh bóng thủ công để tạo độ sáng, độ sâu cho màu sắc và độ trong của bề mặt.
- Hiệu ứng màu sắc và ánh sáng độc đáo:
- Màu sắc sâu, huyền ảo: Nhờ quy trình mài, các lớp màu được “lộ” ra từ bên trong, tạo ra cảm giác về chiều sâu và sự lung linh, huyền ảo mà các chất liệu khác khó có được. Màu sắc có thể thay đổi tùy thuộc vào góc nhìn và ánh sáng chiếu vào.
- Độ bóng và lấp lánh: Bề mặt tranh sơn mài sau khi hoàn thiện thường có độ bóng cao, kết hợp với các chi tiết cẩn trứng, ốc, vàng, bạc tạo ra hiệu ứng lấp lánh rất riêng biệt.
- Tính biểu tượng và đề tài truyền thống: Sơn mài thường khắc họa những hình ảnh gắn liền với văn hóa Việt Nam như phong cảnh làng quê (cây đa, bến nước, sân đình), thiếu nữ áo dài, hoa sen, chim công, rồng, phượng… Các hình ảnh này thường mang ý nghĩa biểu tượng sâu sắc.
- Sự kết hợp giữa hội họa và thủ công mỹ nghệ: Sơn mài vừa là một loại hình hội họa có giá trị nghệ thuật cao, vừa là một sản phẩm thủ công mỹ nghệ tinh xảo, thể hiện tay nghề khéo léo của người nghệ nhân.
Bạn có thể thấy những bức tranh sơn mài có màu đen bóng như gương, điểm xuyết những mảnh vỏ trứng trắng ngà, hay những dải vàng lấp lánh, tạo nên một vẻ đẹp vừa cổ kính, vừa sang trọng, rất “chất” Việt Nam.
Những họa sĩ sơn mài tiêu biểu của Việt Nam
Nền nghệ thuật sơn mài Việt Nam đã sản sinh ra nhiều họa sĩ tài năng, những người đã đóng góp to lớn vào việc định hình và phát triển loại hình nghệ thuật này.
- Nguyễn Gia Trí (1908 – 1993): Được mệnh danh là “ông tổ của tranh sơn mài hiện đại Việt Nam”. Ông là người tiên phong trong việc đổi mới kỹ thuật sơn mài, tìm tòi các màu sắc mới, đưa sơn mài từ chất liệu trang trí thành chất liệu hội họa độc lập. Các tác phẩm của ông thường rất lớn, hoành tráng, với kỹ thuật tinh xảo, ví dụ như “Vườn xuân Trung Nam Bắc”.
- Trần Văn Cẩn (1910 – 1994): Dù nổi tiếng với nhiều chất liệu, ông cũng có những đóng góp quan trọng cho sơn mài, thể hiện sự tinh tế và uyển chuyển trong cách sử dụng chất liệu này.
- Phạm Hậu (1903 – 1994): Một bậc thầy về sơn mài, nổi tiếng với các bức tranh phong cảnh, hoa lá chim muông được thực hiện với kỹ thuật tinh xảo, màu sắc lộng lẫy, hài hòa. Ông là người đưa kỹ thuật “cẩn” vỏ trứng, xà cừ vào tranh sơn mài một cách điêu luyện.
- Hoàng Tích Chù (1912 – 1989): Ông là một trong những họa sĩ đã gắn bó với sơn mài từ những ngày đầu, có nhiều tác phẩm về đề tài kháng chiến và xây dựng đất nước.
- Nguyễn Sáng (1923 – 2014): Dù nổi tiếng với nhiều chất liệu, Nguyễn Sáng cũng có những tác phẩm sơn mài đặc sắc, thể hiện sự mạnh mẽ, dứt khoát trong đường nét và bố cục.
- Lê Phổ (1907 – 2001): Mặc dù định cư ở Pháp, Lê Phổ cũng có những tác phẩm sơn mài độc đáo, kết hợp vẻ đẹp Á Đông với phong cách phương Tây.
Những họa sĩ này không chỉ là những nghệ nhân tài ba mà còn là những nhà “khoa học” đã dành cả đời để thử nghiệm, tìm tòi, và nâng tầm chất liệu sơn mài lên một đẳng cấp mới.
Quy trình cơ bản để tạo nên một bức tranh sơn mài (minh họa)
Để bạn dễ hình dung, mình sẽ tóm tắt quy trình cơ bản để tạo nên một bức tranh sơn mài, dù thực tế nó phức tạp hơn nhiều nhé:
- Làm vóc (nền): Chuẩn bị một tấm gỗ hoặc ván ép. Sau đó, người thợ sẽ đắp vải màn, rồi phủ nhiều lớp sơn ta lên bề mặt vóc để tạo độ bền, chống thấm và chống mối mọt. Mỗi lớp sơn khô lại phải mài phẳng.
- Lót và vẽ nét: Sau khi vóc đã đạt chuẩn, người họa sĩ bắt đầu phủ một lớp sơn lót, sau đó vẽ các nét cơ bản của bức tranh.
- Vẽ màu và cẩn vật liệu: Họa sĩ sẽ lần lượt vẽ các lớp màu. Sau mỗi lớp màu, lại phủ một lớp sơn trong suốt. Ở các lớp thích hợp, họa sĩ sẽ cẩn các vật liệu như vỏ trứng (đã được làm sạch, nung, rồi đập nhỏ), vỏ ốc, vàng, bạc lá vào các vị trí cần thiết.
- Phủ sơn và mài: Sau khi hoàn thành các chi tiết và màu sắc, bức tranh sẽ được phủ nhiều lớp sơn trong suốt nữa. Sau đó, họa sĩ sẽ tiến hành mài dũa kỹ lưỡng bằng giấy nhám và nước, từ thô đến mịn, để làm lộ ra các lớp màu và vật liệu bên dưới, tạo độ sâu và độ trong cho tác phẩm.
- Đánh bóng: Cuối cùng, bức tranh sẽ được đánh bóng bằng tay hoặc bằng máy với các chất liệu chuyên dụng để đạt được độ bóng hoàn hảo và lộng lẫy.
Cả một quá trình dài như vậy, đòi hỏi sự kiên nhẫn và tỉ mỉ đến từng chi tiết, từng lớp sơn. Đó là lý do tại sao một bức tranh sơn mài đẹp lại có giá trị cao đến vậy.
Giá trị và ý nghĩa của nghệ thuật sơn mài Việt Nam
Sơn mài không chỉ là một loại hình nghệ thuật mà còn mang nhiều ý nghĩa sâu sắc:
- Biểu tượng văn hóa dân tộc: Sơn mài là niềm tự hào của Việt Nam, là minh chứng cho sự sáng tạo và khéo léo của người Việt. Nó được coi là một phần hồn của nghệ thuật Việt Nam.
- Bền vững với thời gian: Nhờ đặc tính của sơn ta và quy trình chế tác công phu, các tác phẩm sơn mài có độ bền vượt trội, có thể tồn tại hàng trăm năm mà vẫn giữ được vẻ đẹp nguyên bản.
- Giá trị kinh tế và tinh thần: Tranh sơn mài có giá trị cao trên thị trường nghệ thuật, được nhiều nhà sưu tầm trong và ngoài nước săn đón. Đồng thời, nó cũng mang giá trị tinh thần lớn, thể hiện sự trân trọng truyền thống và vẻ đẹp văn hóa.
- Di sản cho thế hệ mai sau: Các nghệ nhân và họa sĩ đương đại vẫn đang tiếp tục gìn giữ và phát triển nghệ thuật sơn mài, truyền lại những tinh hoa cho thế hệ trẻ.
Mình có một người bạn là họa sĩ trẻ, bạn ấy kể rằng dù sơn mài rất khó làm, đòi hỏi sự kiên nhẫn và chịu đựng được mùi sơn, nhưng bạn ấy vẫn đam mê vì nó mang lại một vẻ đẹp rất riêng, rất Việt Nam mà không chất liệu nào khác có được.
Hy vọng bài viết này đã giúp bạn có một cái nhìn toàn diện và yêu mến hơn về nghệ thuật sơn mài Việt Nam nhé! Lần tới nếu có dịp, bạn hãy thử đến các xưởng sơn mài truyền thống hoặc các bảo tàng mỹ thuật để tận mắt chiêm ngưỡng và cảm nhận vẻ đẹp huyền ảo của loại hình nghệ thuật này nhé!
