Chào bạn, có khi nào bạn bước vào một phòng trưng bày nghệ thuật và thấy không phải là những bức tranh treo tường hay tượng điêu khắc đơn lẻ, mà là cả một căn phòng được biến hóa hoàn toàn? Có thể là một không gian đầy những chiếc giày cũ, một khu rừng nhân tạo trong nhà, hay hàng ngàn chiếc ô treo lơ lửng trên trần? Nếu bạn đã từng trải nghiệm điều đó, thì bạn đã tiếp xúc với nghệ thuật sắp đặt đấy! Hôm nay, chúng mình sẽ cùng nhau khám phá xem nghệ thuật sắp đặt là gì, tại sao nó lại độc đáo và làm thế nào để chúng ta “đọc hiểu” được nó nhé.
Nghệ thuật sắp đặt là gì?
Bạn có thể hình dung đơn giản thế này: nghệ thuật sắp đặt (tiếng Anh là Installation Art) là một loại hình nghệ thuật đương đại mà ở đó, nghệ sĩ tạo ra một tác phẩm chiếm trọn một không gian nhất định, biến không gian đó thành một trải nghiệm nghệ thuật tổng thể. Nó không chỉ là một vật thể để bạn nhìn ngắm, mà là một môi trường để bạn bước vào, tương tác và cảm nhận bằng tất cả các giác quan.
Điểm đặc biệt của nghệ thuật sắp đặt là nó chú trọng vào việc tạo ra một bầu không khí, một cảm giác hay một thông điệp thông qua sự sắp xếp của các vật thể, ánh sáng, âm thanh, video, mùi hương, và đôi khi là cả sự tương tác của khán giả. Nó phá vỡ ranh giới giữa tác phẩm và không gian xung quanh, biến không gian trở thành một phần không thể thiếu của tác phẩm.
Ví dụ, nếu một bức tranh chỉ là một “cửa sổ” để bạn nhìn ra thế giới của họa sĩ, thì nghệ thuật sắp đặt giống như việc bạn bước hẳn vào thế giới đó vậy.
Nguồn gốc và sự phát triển của nghệ thuật sắp đặt
Nghệ thuật sắp đặt không phải tự nhiên mà xuất hiện. Nó là kết quả của một quá trình phát triển nghệ thuật lâu dài, đặc biệt từ những năm đầu thế kỷ 20.
- Những dấu hiệu ban đầu: Ngay từ đầu thế kỷ 20, một số nghệ sĩ đã bắt đầu thử nghiệm với việc sử dụng không gian và các vật thể sẵn có. Ví dụ, các tác phẩm của phong trào Dada (như các “readymades” của Marcel Duchamp) hay các thí nghiệm của các nghệ sĩ thuộc trường phái Lập thể, Siêu thực đã mở đường cho việc sử dụng các vật thể phi truyền thống trong nghệ thuật.
- Sự ra đời chính thức: Thuật ngữ “installation art” bắt đầu được sử dụng rộng rãi vào khoảng những năm 1970, mặc dù các tác phẩm có tính chất tương tự đã xuất hiện từ những năm 1950-1960. Sự bùng nổ của nghệ thuật sắp đặt gắn liền với sự phát triển của nghệ thuật đương đại, khi các nghệ sĩ muốn thoát ly khỏi những hình thức truyền thống như hội họa hay điêu khắc tượng tròn, và muốn tạo ra những tác phẩm có tính trải nghiệm, tương tác cao hơn.
- Các nghệ sĩ tiên phong:
- Allan Kaprow: Ông là một trong những người tiên phong với khái niệm “Happenings” vào cuối những năm 1950 và đầu 1960. Happenings là các sự kiện nghệ thuật mang tính trình diễn và sắp đặt, thường diễn ra trong một không gian cụ thể và khuyến khích sự tham gia của khán giả.
- Fluxus: Đây là một nhóm nghệ sĩ quốc tế vào những năm 1960, cũng thử nghiệm với các sự kiện trình diễn và sắp đặt ngẫu hứng, đề cao sự đơn giản, tính hài hước và sự tương tác.
- Christo và Jeanne-Claude: Cặp đôi nghệ sĩ này nổi tiếng với các dự án “bọc” các công trình kiến trúc lớn (như Tòa nhà Quốc hội Đức) hoặc các cảnh quan thiên nhiên (như Vịnh Sydney), biến chúng thành các tác phẩm sắp đặt khổng lồ và tạm thời, thách thức nhận thức của công chúng về không gian và kiến trúc.
Nghệ thuật sắp đặt giống như một đứa trẻ “tinh nghịch” trong gia đình nghệ thuật vậy. Nó không chịu ngồi yên một chỗ, mà muốn chạy nhảy, khám phá khắp nơi, biến mọi thứ xung quanh thành sân chơi của mình.
Đặc điểm nổi bật của nghệ thuật sắp đặt
Để dễ dàng nhận diện và cảm nhận một tác phẩm nghệ thuật sắp đặt, bạn có thể chú ý đến những đặc điểm sau:
- Tính không gian: Đây là yếu tố cốt lõi. Tác phẩm sắp đặt không chỉ tồn tại trong không gian mà còn sử dụng không gian như một thành phần chính. Nghệ sĩ có thể biến một căn phòng, một hành lang, một khu vườn, thậm chí là cả một tòa nhà thành một phần của tác phẩm.
- Tính trải nghiệm và tương tác: Người xem không chỉ đứng nhìn từ xa mà thường được khuyến khích bước vào, đi xung quanh, chạm vào, lắng nghe, ngửi, thậm chí là tham gia vào tác phẩm. Mục tiêu là tạo ra một trải nghiệm đa giác quan cho khán giả.
- Đa dạng chất liệu: Hầu như không có giới hạn về chất liệu trong nghệ thuật sắp đặt. Nghệ sĩ có thể dùng bất cứ thứ gì, từ đồ vật tái chế (rác thải, chai lọ, quần áo cũ), vật liệu công nghiệp (thép, bê tông), vật liệu tự nhiên (cát, đá, cây cối, nước), cho đến ánh sáng, âm thanh, video, công nghệ kỹ thuật số…
- Tính tạm thời: Nhiều tác phẩm sắp đặt chỉ tồn tại trong một khoảng thời gian nhất định (cho một triển lãm hoặc sự kiện), sau đó sẽ được tháo dỡ. Điều này tạo nên một giá trị độc đáo: bạn phải trải nghiệm nó vào đúng thời điểm, nếu không sẽ bỏ lỡ.
- Tính khái niệm và thông điệp: Đằng sau sự sắp xếp tưởng chừng ngẫu nhiên, mỗi tác phẩm sắp đặt đều chứa đựng một ý tưởng, một câu chuyện, một thông điệp mà nghệ sĩ muốn truyền tải. Nó có thể là về môi trường, chính trị, lịch sử, văn hóa, hoặc những vấn đề cá nhân.
- Sự kết hợp đa phương tiện: Nghệ thuật sắp đặt thường là sự kết hợp của nhiều loại hình nghệ thuật khác nhau như điêu khắc, hội họa, video art, âm thanh, trình diễn.
Mình nhớ hồi đi xem một triển lãm, có một căn phòng được bao phủ toàn bộ bằng dây len màu đỏ, từ trần nhà đến sàn nhà, chằng chịt như một mê cung. Đi vào trong đó, mình có cảm giác như lạc vào một thế giới khác, vừa thú vị vừa có chút gì đó bí ẩn. Đó chính là cách mà nghệ thuật sắp đặt tạo ra một trải nghiệm độc đáo cho mình.
Ý nghĩa và vai trò của nghệ thuật sắp đặt
Tại sao nghệ thuật sắp đặt lại trở nên phổ biến và có vai trò quan trọng trong nghệ thuật đương đại?
- Phá vỡ ranh giới truyền thống: Nó thách thức định nghĩa cổ điển về nghệ thuật, không còn giới hạn bởi khung tranh hay bệ tượng. Nghệ thuật có thể là bất cứ thứ gì, ở bất cứ đâu.
- Tăng cường sự tương tác với khán giả: Thay vì là những người quan sát thụ động, khán giả trở thành một phần không thể thiếu của tác phẩm, tương tác và cùng tạo ra ý nghĩa.
- Phản ánh những vấn đề xã hội: Nghệ thuật sắp đặt là một công cụ mạnh mẽ để nghệ sĩ bình luận về các vấn đề cấp bách của xã hội, từ biến đổi khí hậu, chiến tranh, di cư, đến những vấn đề về bản sắc, giới tính, hay tiêu dùng.
- Kích thích các giác quan và cảm xúc: Bằng cách tạo ra một môi trường đa giác quan, nghệ thuật sắp đặt có thể chạm đến cảm xúc của người xem một cách sâu sắc hơn, gợi lên những trải nghiệm tâm lý mạnh mẽ.
- Đề cao tính khái niệm: Nó khuyến khích người xem suy nghĩ sâu sắc về ý nghĩa, thông điệp mà tác phẩm muốn truyền tải, thay vì chỉ tập trung vào vẻ đẹp hình thức.
- Tạo ra những trải nghiệm độc đáo, khó quên: Vì tính tạm thời và độc đáo, mỗi tác phẩm sắp đặt là một trải nghiệm riêng biệt, không thể sao chép hay lặp lại hoàn toàn.
Làm thế nào để “thưởng thức” một tác phẩm nghệ thuật sắp đặt?
Đừng ngại nếu bạn cảm thấy “khó hiểu” khi lần đầu tiếp xúc với nghệ thuật sắp đặt nhé. Đây là một vài gợi ý để bạn có thể tận hưởng nó một cách trọn vẹn hơn:
- Bước vào và trải nghiệm không gian: Đừng chỉ đứng từ xa. Hãy mạnh dạn bước vào không gian của tác phẩm (nếu được phép), đi lại, nhìn ngắm từ nhiều góc độ khác nhau. Cảm nhận ánh sáng, âm thanh, nhiệt độ, hay thậm chí là mùi hương nếu có.
- Để cảm xúc dẫn lối: Thay vì cố gắng “giải mã” hay tìm kiếm một ý nghĩa cụ thể ngay lập tức, hãy để bản thân mình cảm nhận. Tác phẩm gợi cho bạn cảm giác gì? Vui, buồn, sợ hãi, bối rối, hay tò mò? Mọi cảm xúc đều là một phần của trải nghiệm.
- Quan sát các yếu tố thành phần: Hãy chú ý đến những vật liệu mà nghệ sĩ sử dụng. Tại sao họ lại chọn những vật liệu đó? Chúng có ý nghĩa gì đặc biệt không? Cách chúng được sắp xếp, kết nối với nhau như thế nào?
- Tìm hiểu về bối cảnh và ý đồ của nghệ sĩ: Thường thì các buổi triển lãm sẽ có bảng giới thiệu tác phẩm, tiểu sử nghệ sĩ hoặc những ghi chú về ý tưởng. Một chút thông tin này có thể mở ra rất nhiều cánh cửa để bạn hiểu hơn về tác phẩm.
- Đặt câu hỏi và tự mình tìm câu trả lời: “Tác phẩm này muốn nói điều gì?”, “Nó liên quan gì đến cuộc sống của mình?”, “Tại sao nó lại được đặt ở đây?”. Đừng ngại suy nghĩ và đưa ra những diễn giải riêng của bạn. Nghệ thuật sắp đặt khuyến khích sự đa dạng trong cách hiểu.
- Thảo luận với người khác: Chia sẻ cảm nhận và ý kiến của bạn với bạn bè hoặc những người cùng xem. Nghe những góc nhìn khác có thể giúp bạn khám phá thêm nhiều điều thú vị mà bạn chưa nghĩ tới.
Mình từng đi xem một tác phẩm sắp đặt về vấn đề biến đổi khí hậu. Cả căn phòng tràn ngập chai nhựa và túi nilon được sắp xếp thành hình những con sóng. Khi bước vào, mình không chỉ thấy mà còn “ngửi” thấy mùi nhựa và cảm nhận được sự ngột ngạt. Nó thực sự khiến mình suy nghĩ rất nhiều về thói quen tiêu dùng của mình.
Nghệ thuật sắp đặt trong đời sống hiện đại
Ngày nay, nghệ thuật sắp đặt không chỉ xuất hiện trong các phòng trưng bày mà còn len lỏi vào nhiều không gian khác của cuộc sống:
- Không gian công cộng: Nhiều thành phố lớn trên thế giới sử dụng nghệ thuật sắp đặt như một phần của kiến trúc đô thị, tạo điểm nhấn và thu hút du khách.
- Trang trí sự kiện: Các sự kiện lớn, lễ hội, hay thậm chí là tiệc cưới cũng có thể sử dụng các yếu tố sắp đặt để tạo không khí và trải nghiệm độc đáo.
- Trưng bày cửa hàng: Các thương hiệu thời trang, cửa hàng lớn đôi khi sử dụng nghệ thuật sắp đặt để trưng bày sản phẩm một cách sáng tạo, thu hút khách hàng.
- Các hoạt động cộng đồng: Nghệ thuật sắp đặt cũng được dùng để nâng cao nhận thức về các vấn đề xã hội, môi trường thông qua các dự án nghệ thuật cộng đồng.
Nghệ thuật sắp đặt là một loại hình nghệ thuật vô cùng sống động và gần gũi với cuộc sống hiện đại. Nó không chỉ là những tác phẩm để nhìn ngắm mà còn là những trải nghiệm để chúng ta cảm nhận, suy nghĩ và kết nối với thế giới xung quanh mình. Hy vọng bạn đã có một cái nhìn rõ ràng hơn về nghệ thuật sắp đặt là gì và sẵn sàng mở lòng để khám phá những điều bất ngờ mà nó mang lại nhé!
